Ancillary Justice won in 2014 zo’n beetje alle prijzen die er zijn voor sciencefiction. Toch aarzelde ik of ik het boek zou lezen. Genrefictie die speelde met gender had mij tenslotte al eens eerder teleurgesteld en een boek met een ruimteschip in de hoofdrol leek me zelfs voor sciencefiction wel erg vergezocht.

Breq, de hoofdpersoon uit Ancillary Justice, is niet echt een ruimteschip, of in ieder geval niet alleen een ruimteschip. Het verhaal ontvouwt zich oorspronkelijk in twee tijdsperiodes. In de vroegere periode maakt Breq samen met nog veel meer zombie-soldaten (“ancillaries”) deel uit van het ruimteschip Justice of Toren. In de latere tijdsperiodes is ze de rest van “zichzelf” kwijt en is ze op een individuele queeste.

Kijk, daar heb je het al. Het klinkt hopeloos abstract en alleen toegankelijk voor de toegewijde sciencefictionlezer. Niets is minder waar. Het knappe is dat schrijfster Ann Leckie én de parameters van de wereld eenvoudig en natuurlijk weet uit te leggen én binnen die parameters een ouderwets spannend verhaal vertelt.

Dan is er nog het gender-aspect. Ik gebruikte hierboven “ze” voor Breq. Dat is ook het voornaamwoord dat Breq zelf consistent gebruikt voor vrijwel iedereen. Wat het echte geslacht van Breq is wordt niet echt duidelijk: ze maakt uit van een maatschappij waar gender zo onbelangrijk is dat er geen verschillende voornaamwoorden voor bestaan.

Leckie signaleert dat door, vanuit het hoofd van Breq, voor iedereen “ze” en “haar” te gebruiken. Breq komt ook mensen tegen van buiten haar maatschappij. Uit interacties daarmee komt soms het geslacht van sommige personages wel naar voren. Toch blijft Breq “ze” en “haar” gebruiken.

Het is een trucje, natuurlijk. Maar het werkt wel. We zijn zo gewend om aan iedereen gender-specifieke voornaamwoorden te plakken dat je eerst het idee krijgt dat je je in een wereld voor vrouwen bevindt. Later ben je je er van bewust dat een persoon voor wie vrouwelijke voornaamwoorden worden gebruikt wellicht geen vrouw is, maar zelfs als je dat weet is het makkelijk het weer te vergeten, omdat je niet constant aan zijn of haar geslacht wordt herinnerd.

Het netto resultaat is dat je erop gewezen wordt hoe vreemd het eigenlijk is dat we iedereen altijd direct en voortdurend in het ene of het andere hokje plaatsen. Tegelijkertijd toont Leckie dat gender bij het vertellen van een goed verhaal volstrekt irrelevant kan zijn.

We bevinden ons in een interessant tijdperk als het gaat om gender. Reactionaire boze mannen posten verongelijkte berichten over de oneerlijke dominantie van vrouwen op de “Red Pill” subreddit … maar de film waar ze dat begrip uit lenen blijkt gemaakt te zijn door twee (transgender) vrouwen. Nieuwe voornaamwoorden – “xe”, “zie”, het enkelvoudige “they” – worden uitgeprobeerd (de Zweden hebben er ook al één, maar wij lopen voorlopig achter). Juist daarom ook zijn boeken als Ancillary Justice zo boeiend: ze laten ons werelden uittesten waar vanzelfsprekendheden aan de kaak worden gesteld.