Making a Murderer was toen het door Netflix uitgebracht werd rond kerst direct een grote hit. Later kwamen echter de kritische stukken: er bleek toch het een en ander weggelaten uit de documentaireserie. Het laat maar weer eens zien dat de waarheid lastig te vinden is en objectiviteit een illusie.

Er is altijd al een tweedeling geweest in de documentairewereld. Aan de ene kant heb je de documentaires die in ieder geval pretenderen een koele blik te geven op de werkelijkheid. Vaak wordt dit gedaan door beelden zonder commentaar te presenteren, al hoeft dat niet: seizoen één van documentaire-podcast Serial was juist zo sterk omdat maakster Sarah Koenig op elke moment haar twijfels en overwegingen met ons deelde.

Aan de andere kant heb je de activistische documentaires, die een punt willen maken: denk Fahrenheit 911, Super Size Me, An Inconvenient Truth. Deze documentaires hebben een gezichtspunt, dat vaak gecommuniceerd wordt door een “presentator”: in de genoemde docu’s respectievelijk Michael Moore, Morgan Spurlock en Al Gore.

Natuurlijk is het – zoals zo vaak – eerder een spectrum dan een nette splitsing. Zo onthoudt Joshua Oppenheimer zich in The Act of Killing grotendeels van commentaar, maar worden zijn standpunt en doel desondanks heel helder.

Veel van de ophef rond Making a Murderer lijkt te komen doordat het zich voordoet als een waarheidsvinding terwijl het eigenlijk een activistische documentaire is. Vandaar dat het zoveel mensen zover kreeg een volstrekt nutteloze petitie te tekenen en vandaar dat veel mensen haast verraden reageerden toen ze erachter kwamen dat de serie toch niet zo objectief was als het zich voordeed.

Het mooie van Serial is dat het durfde te leven in onzekerheid. Dat maakte het soms tot een frustrerende luisterervaring, maar Sarah Koenig weigerde ons makkelijke antwoorden te geven. Uiteindelijk bleek de podcast voornamelijk te gaan over hoe onmogelijk het soms is om achter de waarheid te komen.

De kwestie van “waarheid” komt ook veel naar voren bij films die gebaseerd zijn op een waargebeurd verhaal. Dat komt ook omdat er dan twee grotendeels tegenstrijdige doelen in het spel zijn: de makers willen recht doen aan het verhaal – waarom zouden ze anders de film maken? – maar willen het ook tot een bevredigende filmervaring maken.

Soms kan beide: Spotlight schijnt vrij dicht bij de feiten te blijven en is juist in zijn alledaagsheid en gebrek aan overduidelijke “filmische” momenten heel effectief. Soms wordt afgeweken van het waarheidsgehalte op een manier die meer zeggen over onze huidige tijd dan over de tijd waarin de film zich afspeelt: dat was het geval met The Imitation Game, bijvoorbeeld, vorig jaar.

Toch is het vaak ook zo dat juist door af te wijken van de precieze feiten je dichter kan komen tot een meer essentiële waarheid. Aan het begin van Pain and Gain wordt uitgelegd dat het verhaal echt gebeurd is (en op een hilarisch moment later in de film worden we daaraan herinnerd). Er zijn significante verschillen tussen het echter verhaal en de film. Maar niet alleen zorgen die verschillen ervoor dat de film veel grappiger wordt, ze stellen bovendien Michael Bay (ja, echt, Michael Bay) in staat om een punt te maken over de gevaren van de Amerikaanse droom – eigenlijk zou Pain and Gain een prima double feature zijn met The Wolf of Wall Street.

Je kan eindeloos discussiëren over of Stephen Avery de moord waarvoor hij in de gevangenis wel of niet gepleegd heeft. Echt weten zullen we het nooit. Making a Murderer was beter geweest als het die twijfel wat meer onder ogen had gezien, want zelfs áls hij het gedaan heeft, is er nog een fascinerend verhaal te vertellen over hoe ver de politie zal gaan als ze zich eenmaal zeker ergens over voelen. Het is vooral jammer dat zoveel van de discussie over de serie draait over (speculatie over) feiten en niemand het heeft over de vrij manipulatieve en visueel ongeïnspireerde manier waarop de documentaire in elkaar is gezet.

Het kan vooral geen kwaad om onder ogen te zijn dat pure objectiviteit een illusie is; de waarheid vaak niet te kennen (nog zo’n punt waarop ik het met een zekere fractievoorzitter oneens ben). Dat betekent dat we kritisch moeten kijken. Maar ook dat het prima kan zijn om de vraag los te zien van of een film of serie – documentaire of “gebaseerd op een waar verhaal” – succesvol is: uiteindelijk moet het tenslotte meer zijn dan een opsomming van feiten.