Na de lovende reacties, uit Cannes en van de Nederlandse pers, was ik erg benieuwd naar Elle, die nieuwe film van Paul Verhoeven. Toch duurde het even voordat ik mezelf ertoe had gezet om hem te kijken. Voor je plezier op het grote scherm een verkrachting kijken: je moet er maar zin in hebben.

Soms vraag ik me af waarom verkrachting me vaak meer raakt dan veel (maar niet alle) andere vormen van filmisch geweld. Ik kan niet claimen dat het een “trigger” is – gelukkig ben ik nooit verkracht. Mijn geslacht zal er allicht iets mee te maken hebben. Daarbij komt dat geweld me meer doet naarmate het realistischer en waarschijnlijker is. De kans dat ik ooit in een Mexican standoff beland lijkt me vrij klein, maar vrouwen worden al van jongs af aan opgevoed met het idee dat in elk donker bosje een verkrachter kan schuilen. Dat dit onwaar is – de meeste verkrachters zijn op z’n minst vage bekenden van het slachtoffer – doet weinig af aan de constante herinnering die je als vrouw van de samenleving krijgt over je fundamentele kwetsbaarheid.

Daar komt bij dat er wel heel vaak naar verkrachting wordt gegrepen, als gemakzuchtig plotmechanisme. Je wil je held motiveren om in actie te komen? Verkracht z’n vriendin. Je wil laten zien hoe slecht iemand wel niet is? Laat hem iemand verkrachten. Een stel in je serie is gelukkig getrouwd, en daardoor saai geworden? Als de vrouw van het stel verkracht wordt heb je weer drama zat.

Zelfs als een verkrachting de basis vormt voor een verhaal kan het manipulatief voelen. De rape revenge-film is een heel subgenre. Daarbinnen vind je een breed scala. Sommige films, zoals Ms. 45, zetten het slachtoffer centraal en zijn meer geïnteresseerd in hun reactie dan in wat hen overkomt. Aan het andere einde van het spectrum vind je films waarin zowel de verkrachting als de wraak die erop volgt haast pornografisch zijn gefilmd.

In het stuk hierna bespreek ik op vrij vage wijze een aantal plotdetails uit Elle. Spoiler-foben slaan de volgende 3 paragrafen over.

Elle bevindt zich aan de eerstgenoemde kant van het spectrum. De titel zegt het al: het gaat over háár, niet over de man die haar in de eerste scène bruut verkracht (onder toeziend oog van haar kat – Verhoeven blijft iemand van kleine plaagstoten). Op een gegeven moment krijgt hoofdpersoon Michèle de kans om haar belager te vragen waaróm hij deed wat hij deed. Ze krijgt geen antwoord. Verhoeven hint her en der wel naar mogelijke oorzaken. Iedereen blijkt tot op zekere hoogte pervers. Verkrachtingscultuur, zoals geïllustreerd door de bewust orgastische beelden in de computerspellen die ontwikkeld worden door het bedrijf van Michèle, wordt met nadruk getoond. Toch is hij uiteindelijk meer geïnteresseerd in de reactie van Michèle dan in de motivatie van de verkrachter.

De meerderheid van de filmcritici is man. Misschien is het daarom dat zoveel onbegrip heerst over de acties van Michèle, terwijl deze mij – tot op zekere hoogte – redelijk plausibel voorkwamen. Guy Lodge schrijft bijvoorbeeld: “her immediate, impassive reaction to her own rape doesn’t square with our expectations ”. Waarom veegt ze de gebroken glazen die getuigen van de aanval weg, gaat ze in bad en bestelt ze doodnormaal sushi, in plaats van de politie te bellen? De film zelf wijst naar haar achtergrond en eerdere nare ervaringen met de politie. Zelfs zonder die verklaring lijkt me helemaal niet zo vreemd dat ze haar leven liefst zo snel mogelijk weer wil normaliseren.

De interacties met haar verkrachter later zijn minder begrijpelijk. Frits Abrahams noemde de film daardoor zelf boos “een aanvechtbare visie op verkrachting” dat Michèle seksuele voldoening haalt uit deze interacties. Het zou mij verbazen als ik zelf zo zou reageren. Maar uit het perspectief van Michèle snap ik het ergens wel: ze probeert koste wat het kost de regie over haar situatie te herwinnen.

Andere acties van Michèle kan ook ik niet verklaren. Haar aanvaller komt bijvoorbeeld via haar glazen deuren naar binnen. Toch heeft Michèle de rest van de film er geen enkele moeite mee om met haar rug naar die deuren te zitten. De verklaring hiervoor is wellicht extratekstueel – het levert die scènes zeker onderhuidse spanning op – maar op die momenten lijkt Michèle wel erg goed in het vergeten van wat haar overkomen is.

Verhoeven is en blijft een provocateur. “Ik vermoed dat feministen niet echt blij van de film zullen worden”, verheugde hij zich voor de première in Cannes tegen het AD. Toen de gewenste #ophef uitbleef klonk hij haast teleurgesteld: het NRC noteerde “ze betichten me nu van feminisme!” Arme Paul toch. Je zal maar van feminisme beticht worden door die rare Amerikanen.

Zo ver zal ik niet gaan. Voor feminisme blijft Verhoeven teveel op het niveau van provocatie zitten. Voor feminisme zijn de ideeën te warrig. Maar mensen die in Elle een “apologie du viol” noemen – zoals feministe Delphine Aslan deed – is blijven steken aan het oppervlak van de film. Niet voor niets herinnert Verhoeven aan het einde van de film ons er fijntjes aan dat de verkrachter naar alle waarschijnlijkheid méér slachtoffers heeft. Dat Michèle een manier vindt om haar trauma te verwerken betekent niet dat het geen trauma was – en het vergoelijkt de handelingen van de verkrachter allerminst.

Uiteindelijk doet Elle iets heel waardevols. Veel slachtoffers van verkrachting worden deels niet geloofd omdat hun gedrag ná verkrachting niet overeenkomt met de clichés. Ze wachten te lang om de politie in te schakelen; ze huilen te weinig; ze gedragen zich promiscue. Dat betekent niet dat ze geen slachtoffer zijn, net als dat haar reactie Michèle niet minder een slachtoffer maakt. En het maakt de verkrachting – die ik in Elle inderdaad moeilijk te kijken vond, omdat Verhoeven het geweld geen moment schuwt – absoluut niet minder verschrikkelijk.