Ik ben normaal niet zo’n fan van het toepassen van wetenschappelijke theorieën op kunst of op maatschappelijke fenomenen. Ik ga het vandaag toch doen, omdat er wel heel veel links langskwamen de laatste tijd die me deden nadenken over emergent gedrag.

Wat is dat precies, emergentie? Ik ga het hier schaamteloos versimpelen, maar het is als een groep deeltjes ingewikkeld gedrag vertoont, terwijl de deeltjes individueel vrij simpel zijn. Je kunt er heel filosofisch over worden – is “leven” een emergente eigenschap? – maar er zijn zat simpelere voorbeelden, vooral van wat soms ook wel “zwakke emergentie” wordt genoemd. Fase-overgangen, bijvoorbeeld. De vorm van sneeuwvlokken.

In deze simulatie, die ik vorige week tegenkwam, wordt maatschappelijk emergent gedrag gesimuleerd: als alle individuen in een samenleving een lichte voorkeur hebben voor hun eigen “soort”, kan dit leiden tot flinke segregatie. Belangrijke aantekening is dat bij deze fenomenen het weinig helpt om het gedrag van een paar deeltjes te veranderen. Meer effect kan je sorteren door een kleine gedragsverandering van alle (of de meeste) deeltjes.

De laatste tijd is er veel te doen over representatie: of er in de cultuur wel voldoende voorstellingen zijn van vrouwen en minderheden. Zo worden er schrijvers aangevallen op het gebrek aan vrouwelijke personages in hun werk, en wordt er op BookRiot gezocht naar alternatieven voor de Bechdel test. De campagne “We Need Diverse Books” krijgt steeds meer aandacht en geld. De Kickstarter van recensente MaryAnn Johanson, waarbij ze belooft films te beoordelen op hun representatie van vrouwen volgens een uitgebreide lijst criteria, heeft zijn doel bereikt.

Veel van deze projecten zijn wat mij betreft te smal gericht. De Bechdel-test, bijvoorbeeld, is heel nuttig als het gaat om het signaleren van een fenomeen: wat bizar, eigenlijk, dat er zo weinig films zijn waarin twee benoemde vrouwen praten over iets anders dan een man. Als individuele meetlat voor het bepalen van het “feminisme” of zelfs alleen van de representativiteit van een film is het echter vrijwel waardeloos. Lesbische porno die geheel gericht is op mannen kan het halen. Under The Skin, ondanks het teleurstellende einde, heeft een fascinerende vrouwelijke hoofdpersoon en speelt met gender-verwachtingen, maar haalt de test niet.

BookRiot en MaryAnn Johanson proberen dit probleem op te lossen door het verbeteren van de test. Sommige criteria die Johanson gebruikt vind ik best goed: het is meestal positief als er vrouwelijke personages rondlopen die net zo goed mannelijk hadden kunnen zijn. Maar uiteindelijk kan je geen goede kunst maken als je alleen maar hokjes aan het afvinken bent.

We Need Diverse Books vind ik dan ook een veelbelovender initiatief, omdat het zich niet dood staart op individuele boeken. Ze bevoordelen diverse boeken zonder per se boeken af te rekenen op waarin ze níet divers zijn. Zo proberen ze bij iedereen beetje bij beetje de standaardkeuze voor een blanke, heteroseksuele jongen/man als hoofdpersoon minder vanzelfsprekend te maken. Ik denk dat door zulke kleine veranderingen over een grote breedte veel meer kan worden bereikt: diversiteit als emergent gedrag.